Białowieża

We wschodniej części Polski, tuż przy granicy z Białorusią leży Białowieża i Puszcza Białowieska – jeden z najcenniejszych kompleksów leśnych w Europie, ostatni naturalny las niżowy oraz królestwo największego europejskiego ssaka – żubra.

Region Białowieży i Puszczy Białowieskiej jest idealnym miejscem do wypoczynku dla spragnionych spokoju i kontaktu z przyrodą turystów. Dzięki sieci szlaków turystycznych dotrzecie Państwo do najbardziej urokliwych puszczańskich zakątków, a ścieżki edukacyjne pozwolą na poznanie różnych ciekawostek i jej mieszkańców.

Podczas pobytu w Białowieży proponujemy Państwu różnorodne formy aktywnego spędzenia czasu.

Białowieżę i jak i całą Puszczę można zwiedzać na kilka sposobów. Przede wszystkim pieszo (z przewodnikiem lub bez), ale również bryczką lub saniami zaprzężonymi w konie. Bardziej odporni na zmęczenie turyści mogą zwiedzać obszar Puszczy Białowieskiej rowerami po wyznaczonych i oznakowanych szlakach turystycznych.

Życzymy udanego spędzenia wolnego czasu i niezapomnianych wrażeń z Białowieży.

BIAŁOWIEŻA I OBIEKTY BIAŁOWIESKIEGO PARKU NARODOWEGO

BIAŁOWIEŻA - OBSZAR OCHRONY ŚCISŁEJ:

zajmuje najlepiej zachowaną część Puszczy Białowieskiej, położoną na północ od Białowieży, w widłach rzek Hwoźnej i Narewki, gdzie przebieg procesów zachodzących w lesie nie jest regulowany lub modyfikowany przez człowieka. Największą atrakcją OOŚ jest wielka rozmaitość krajobrazów leśnych i bardzo duża liczba drzew o potężnych rozmiarach. Najcenniejsza część Białowieskiego Parku Narodowego, w której zachowały się najstarsze drzewostany Puszczy Białowieskiej. Wyjścia tylko z licencjonowanym przewodnikiem (indywidualnie lub w grupach max .10 osobowych) codziennie z Biura PTTK . Czas zwiedzania /trasa do Dębu Jagiełły/ min. 4 godz. Trasa specjalistyczna na specjalne zamowienie indywidualne 6 godzin-grupa max. 6-osobowa.

BIAŁOWIEŻA - PARK PAŁACOWY:

jest wydzieloną enklawą Białowieskiego Parku Narodowego. Park w typie ogrodu angielskiego założony pod koniec XIX w. wg projektu Walerego Kronenberga. Na wzgórzu stał pałac rosyjskich carów, którzy przyjeżdżali tu na polowania. Dla osiągnięcia szybszego efektu posadzono w parku od razu starsze drzewa. Na dnie doliny rzeki Narewki płynącej u podnóży parkowego wzgórza wykopano stawy, które urozmaicają krajobraz Parku. Na terenie Parku znajduje się szereg budynków z końca XIX w, obelisk upamiętniający łowy Augusta III Sasa w 1752 r., a także zabytkowy dworek z 1845 r. – obecnie siedziba Ośrodka Edukacji Przyrodniczej BPN-u.Czas zwiedzania 1 godz.

BIAŁOWIEŻA - REZERWAT POKAZOWY ŻUBRÓW:

rezerwat stanowi wydzieloną część Białowieskiego Parku Narodowego. Można w nim obejrzeć również inne zwierzęta występujące w Puszczy Białowieskiej, m.in. łosie, jelenie, sarny, dziki, żubronie (mieszańce żubra z bydłem domowym). Rezerwat czynny w okresie letnim codziennie w godz. 9.00 – 17.00 (poza sezonem w poniedziałki nieczynny). Bilety wstępu do kupienia na miejscu . Do Rezerwatu Żubrów skręca się w prawo na 4 km drogi Białowieża – Hajnówka (jadąc od Białowieży). Można też dojść pieszo Kładką „Żebra Żubra” (dł. ok. 4 km) od ulicy Zastawa bądź też od ulicy Krzyże (szlak żółty). Czas zwiedzania 1,5 godz.

BIAŁOWIEŻA - OBRĘB OCHRONNY HWOŹNA:

Obręb Ochronny Hwoźna Białowieskiego Parku Narodowego leży na obszarze pomiędzy rzeką Hwoźną od południa, granicą państwa od wschodu i Polaną Masiewską od północy. Większość tego obszaru stanowi las pochodzenia naturalnego, ale znacznie zmieniony w wyniku gospodarki ludzkiej. Stwarza to doskonałą okazję do obserwacji zmian zachodzących w składzie gatunkowym, strukturze wysokościowej i wiekowej drzewostanów. Od momentu włączenia tego terenu i zaprzestania użytkowania gospodarczego w 1996 roku zachodzi powolny proces regeneracji lasu. Poruszanie się po tej części Parku Narodowego ułatwiają szlaki turystyczne, a główną atrakcją jest wieża widokowa przy Kosym Moście.

BIAłOWIEŻA - MUZEUM PRZYRODNICZO–LEŚNE BIAŁOWIESKIEGO PARKU NARODOWEGO:

Wystawa przedstawia florę i faunę Białowieskiego Parku Narodowego; organizowane też są wystawy czasowe. Muzeum znajduje się na terenie Parku Pałacowego. W okresie letnim muzeum czynne codziennie w godz. 9.00 – 17.00 (poza sezonem nieczynne w poniedziałki) .Czas zwiedzania 1,5 godz.

BIAŁOWIEŻA I ŚCIEŻKI EDUKACYJNE W ZAGOSPODAROWANEJ CZĘŚCI PUSZCZY BIAŁOWIESKIEJ :

LEŚNY KOMPLEKS PROMOCYJNY „PUSZCZA BIAŁOWIESKA” NADLEŚNICTWO BIAŁOWIEŻA

BIAŁOWIEŻA - UROCZYSKO STARA BIAŁOWIEŻA:

w miejscu dawnej osady puszczańskiej grupa 24 pomnikowych dębów noszących imiona polskich królów i książąt litewskich związanych z dziejami Puszczy Białowieskiej zwana SZLAKIEM DĘBÓW KRÓLEWSKICH (długość ścieżki ok. 500 m). Wg legendy, miejsce to związane jest z pierwszym książęcym czy też królewskim dworem w Puszczy, a najstarsze dęby posadzone były prawdopodobnie jako święte drzewa Litwinów. Bilety wstępu do kupienia na miejscu (normalny – 8 zł; ulgowy – 5 zł). Czas zwiedzania około 1 godz.

BIAŁOWIEŻA - KŁADKA „ŻEBRA ŻUBRA”:

pierwsza leśna ścieżka została wybudowana w latach 1978-1980 wg projektu leśniczego Jacka Wysmułka. Rosną przy niej pomnikowe drzewa. Ścieżka biegnie głównie przez podmokłe lasy oraz dawne zarastające łąki w dolinie Narewki. By ułatwić przejście wybudowano groble i kładki. W uroczysku Knihiniówka znajduje się niewielka wiata. Ponieważ ścieżka prowadzi przez lasy gospodarcze, poznać można różne metody zagospodarowania lasu i czynnej przyrody w tak różnych warunkach przyrodniczo-leśnych. Na uwagę zasługują zabiegi służące uzyskaniu naturalnego odnowienia drzew oraz ich pielęgnacji – pierwsza taka powierzchnia jest przy wejściu na ścieżkę od strony Białowieży. Czas przejścia kładką do Rezerwatu Pokazowego Żubrów ok. 2 godz.

BIAŁOWIEŻA - MIEJSCE MOCY:

Ścieżka ta została utworzona w 1996 r. Nazwa pochodzi od używanego w radiestezji określenia dla obszarów o pozytywnym promieniowaniu. W Puszczy jest kilka takich miejsc. To – położone w oddziale 495 B jest najlepiej poznane i specjalnie przygotowane dla turystów i wszystkich tych, których interesuje przeszłość. Wg niektórych badaczy są przesłanki, aby uznać ten obszar za miejsce kultu Prasłowian, bądź kultur przedsłowiańskich. Jedna z puszczańskich legend mówi o miejscu tajemnym, w którym zbierali się wtajemniczeni, by wykorzystując moc własną i kamieni specjalnie ułożonych w krąg odganiać złe moce i wszelkich wrogów. Przy ścieżce rośnie wiele drzew o ciekawym kształcie. Obficie występuje tu głóg oraz dzika jabłoń – wg niektórych badaczy jest to dowód na to, że funkcjonowało tu okresowe obozowisko pasterzy wypasających w XIX wieku bydło w lesie. Niedaleko kamiennego kręgu jest zagłębienie wypełnione wodą. Przy ścieżce jest też ciekawy, wykonany przez współczesnych już ludzi betonowy pomnik z prawosławnym krzyżem oraz odciskiem ludzkiej stopy. Niektóre podania wiążą go z jakimś dziwnym wydarzeniem przy budowie kolei do Białowieży ponad 100 lat temu. Miejsce Mocy znajduje się w sąsiedztwie uroczyska Czerlon – wiecznego bagniska, w sąsiedztwie którego mieli swoje budy smolarze, węglarze i dziegciarze.

BIAłOWIEŻA - KRAJOBRAZY PUSZCZY:

Ścieżka prezentuje fragment Polany Białowieskiej z terenami rolnymi, kopalnią żwiru, obszarami porolnymi poddanymi zalesieniu, fragmenty różnych typów siedliskowych lasu o różnym sposobie zagospodarowania, elementy zagospodarowania łowieckiego, fragmenty lasów naturalnych w rezerwacie „Wysokie Bagno” oraz dolinę rzeki Narewka. Nad rzeką odtworzono kładkę, w pobliżu wybudowano deszczochron. Początek ścieżki jest przy siedzibie Nadleśnictwa Białowieża, kończy się natomiast przy Ośrodku Edukacji Leśnej „Nadleśnictwo Jagiellońskie”. Częściowo trasa ścieżki pokrywa się z czerwonym szlakiem.

BIAŁOWIEŻA - PUSZCZAŃSKIE DRZEWA:

Ścieżka prowadzi przez lasy grądowe z okazałymi dębami, lipami, jesionami i sosnami z Białowieży przez Rezerwat Krajobrazowy im. W. Szafera do Pokazowego Rezerwatu Zwierząt. Długość ścieżki – 4 km. W tej części pokrywa się ona ze szlakiem żółtym.

BIAŁOWIEŻA I WYBRANE ZNAKOWANE SZLAKI TURYSTYCZNE PTTK BIAŁOWIEŻA NA TERENIE PUSZCZY BIAŁOWIESKIEJ

PIESZE SZLAKI TURYSTYCZNE na terenie działania PTTK w Białowieży

Regionalny Oddział PTTK w Bialymstoku jest administratorem (oznakowania turystycznego szlaków na terenie dzialania PTTK w Białowieży) i gospodarzem wymienionych na tej stronie znakowanych szlaków turystycznych pieszych , opracowanych, wyznaczonych , zdokumentowanych i odnawianych przez zespół znakarzy szlaków PTTK w terenie . PTTK posiada prawa autorskie i pokrewne związane z wymienionymi szlakami. Zgodnie z ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych kopiowanie, przepisywanie, przetwarzanie maszynowe, elektroniczne, rozpowszechnianie w całości lub fragmentaryczne tekstów opisów historyczno – krajoznawczych ( w tym kilometrażu, nazwy, przebiegu i wykazów szlaków ) oraz zdjęć, bez wiedzy i zgody ich autorów jest zabronione.

BIAŁOWIEŻA – NAREWKA (żółty – 21 km):

Trasa szlaku biegnie przez wieś Pogorzelce i Uroczysko Stara Białowieża (gdzie znajduje się Szlak Dębów Królewkich). Szlak prowadzi Drogą Narewkowską przez Janowo do Narewki.

HAJNÓWKA – NAREWKA (czerwony – 22 km - SZLAK WALK PARTYZANCKICH ) :

Trasa szlaku biegnie przez tereny nadleśnictwa Hajnówka i Browsk . Po drodze mamy dwa ciekawe rezerwatu przyrody : Rezerwat lipiny ze stanowiskiem Dębu bezszypułkowego oraz Rezerwatu Szczekotowo z szeregiem kurhanów . Warta zwiedzenia jest Krynoczka-cerkiew pod wezwaniem Św.Braci Machabeuszy-prawosławne sanktuarium . Świątynie zbudowano w 1846 roku w pobliżu otoczonego kultem źródełka . Pielgrzymi odwiedzający Krynoczkę tradycyjnie przecierają chusteczką zwilżoną w jej wodzie chore miejsce, po czym pozostawiają ją na ogrodzeniu z tyłu za studzienką, w ten sposób symbolicznie pozbywając się choroby.

HAJNÓWKA – ORZESZKOWO – HAJNÓWKA (niebieski–31 km - MAŁY SZLAK POWSTANIA STYCZNIOWEGO) :

Trasa szlaku biegnie przez tereny nadleśnictwa Hajnówka w znacznej mierze przez Rezerwat Lasy Naturalne Puszczy Białowieskiej , przecinając dolinę rzeczki Leśnej i mijając miejsca związane z Powstaniem styczniowym 1863 roku. Podczas przejścia wart uwagi jeden z "Białowieskich Olbrzymów" Dąb Car.

BIAŁOWIEŻA – HAJNÓWKA (zielony – 25 km):

Szlak biegnie przez Rezerwat Krajobrazowy im. Władysława Szafera, który chroni florę i faunę Puszczy Białowieskiej oraz kurhany z X – XIII wieku. Trasa prowadzi do Rezerwatu Żubrów, w którym można zobaczyć zwierzęta żyjące w Puszczy. W połowie szlak przecina szosę Białowieża – Hajnówka przechodząc przez Parking Zwierzyniec. Szlak kończy się w Hajnówce.

BIAŁOWIEŻA – TOPIŁO (żółty – 19 km):

Szlak biegnie głównymi drogami puszczańskimi przez rezerwaty: „Podcerkwa”, „Berezowo”, „Olszanka Myśliszcze”, „Michnówka”. Chronią one przede wszystkim miejsca bytowania motyli dziennych i kraśników. Szlak kończy się w leśnej osadzie Topiło, gdzie znajduje się końcowy przystanek kolejki wąskotorowej, a także ciekawe miejsce na odpoczynek pod drewnianą wiatą. Wokół znajdujących się tam stawów poprowadzono ścieżkę edukacyjną „Leśne osobliwości”.

BIAŁOWIEŻA – CZERLONKA – OSADA ZWIERZYNIEC (niebieski – 17 km):

Szlak rozpoczyna się przy zabytkowym, drewnianym dworcu Białowieża Towarowa, prowadzi przez wsie Podolany I i Podolany II, do Ośrodka Edukacji Leśnej „Jagiellońskie”. Dalej biegnie Trybem Jagiellońskim do Czerlonki, a stamtąd do Osady Zwierzyniec.

BIAŁOWIEŻA – „MIEJSCAMI PAMIĘCI NARODOWEJ” (czerwony – 14 km):

Szlak rozpoczyna się w Białowieży i biegnie przez całą miejscowość (ul. Waszkiewicza, ul. Tropinka, przez Park Dyrekcyjny, ul. Browska, ul. Wojciechówka). Częściowo pokrywa się ze ścieżką edukacyjną „Krajobrazy Puszczy”. Następnie niedaleko zabytkowego dworca Białowieża Towarowa do Ośrodka Edukacji Leśnej „Jagiellońskie”, i dalej przez wsie Podolany I i II docierając do Białowieży. Na trasie znajdują się miejsca martyrologii z okresu II wojny światowej: przy Drodze Browskiej – miejsce stracenia 22 mieszkańców Białowieży w dniu 14.08.1942 roku i 200 mieszkańców Hajnówki w dniu 24.12.1942 roku; Stara Żwirownia przy drodze z OEL „Jagiellońskie” w kierunku Podolan oraz przy ul. Granicznej niedaleko dawnego dworca PKP Białowieża Pałac.

BIAŁOWIEŻA – SIEMIANÓWKA (niebieski – 41 km):

Szlak prowadzi przez Pogorzelce. Następnie biegnie przez uroczysko Stara Białowieża (znajduje się tutaj Szlak Dębów Królewskich). Szlak przebiega przez Gruszki, Babią Górę (znajduje się tam wieża widokowa). Szlak biegnie przez Obręb Ochronny Hwoźna. Kończy się w Siemianówce, gdzie znajduje się prawosławna cerkiew p. w. Św. Jerzego Zwycięzcy z XVIII wieku. Ciekawostką jest fakt, że wieś leży poniżej poziomu wody Zalewu Siemianówka i jest chroniona wałem przed zalaniem.

BIAŁOWIEŻA – NAREWKA (żółty – 21 km):

Trasa szlaku biegnie przez wieś Pogorzelce i Uroczysko Stara Białowieża (gdzie znajduje się Szlak Dębów Królewkich). Szlak prowadzi Drogą Narewkowską przez Janowo do Narewki.

KOSY MOST – MASIEWO (tzw. Wilczy Szlak, zielony – 16 km):

Szlak znajduje się na terenie Białowieskiego Parku Narodowego. Rozpoczyna się w Uroczysku Kosy Most, gdzie postawiono wieżę widokową, przeznaczoną głównie do obserwacji ptaków w dolinie Narewki. Dalej szlak prowadzi do uroczyska „Wilczy Szlak”, znajduje się tu ostoja dorodnych drzewostanów dębowych. Szlak prowadzi leśnymi drogami do uroczyska „Głuszec”. Następnie biegnie przez Obręb Ochronny Hwoźna, kończąc się w Masiewie, na tzw. Polanie Masiewskiej.

MASIEWO – UROCZYSKO „GŁUSZEC” – MASIEWO (czerwony – 6,5 km):

jest to szlak okrężny wokół dawnego rezerwatu „Głuszec”, włączonego w 1996 roku do Białowieskiego Parku Narodowego. Znajdują się tam torfowiska wysokie i wiele gatunków chronionych roślin (np. widłak cyprysowy). Szlak częściowo pokrywa się z Wilczym Szlakiem i biegnie przez Obręb Ochronny Hwoźna.

„CARSKA TROPINA” (czarny – 4 km):

jest to dawna droga myśliwska, rozpoczynająca się przy wieży widokowej przy Kosym Moście (na szlaku zostały wybudowane kładki i punkt widokowy nad rzeką Narewką).

BIAŁOWIEŻA - RYS HISTORYCZNY ( wiadomości zaczerpnięte ze strony gminy Białowieża )

Powstanie pierwszej znanej osady w Puszczy Białowieskiej sięga przełomu XIV i XV wieku. Znajdowała się ona w uroczysku którą obecnie nazywamy Starą Białowieżą. Tutaj mieścił się dwór myśliwski wielkiego księcia litewskiego Witolda i jego stryjecznego brata. Pobyt Jagiełły i Witolda w Puszczy został odnotowany dwukrotnie. W 1409 – w związku z polowaniem mającym na celu przygotowanie zapasów mięsa przed bitwą z Krzyżakami, oraz w 1426 r. - celu schronienia się wraz z rodzinami przed panująca w kraju zarazą.

Kolejną budowlą w Starej Białowieży, był dom myśliwski Zygmunta I Starego. Za panowania Stefana Batorego wybudowano następny zamek myśliwski. Karcow określa jego lokalizację nieopodal Starej Białowieży – 2 km na północ, w miejscu zwanym dzisiaj Zamczyskiem, w późniejszym czasie dom Zygmunta I Starego został przeznaczony na siedzibę łowczego, organizującego polowania królewskie i nadzorującego arsenał.

Niestety wszystkie zamki, dworki zostały zniszczone. Większe głazy Zamczyska pod koniec XIX w. przetransportowano do Białowieży, gdzie zostały wykorzystane przy budowie pałacu carskiego. Mniejsze zaś, na polecenie władz radzieckich (w latach 1939-1941) zwieziono na drogę Hajnowka – Świnoroje i wykonano z nich bruk.

Pod koniec XVI w. królewski dwór przeniesiono na nowe miejsce (teren obecnej Polany Białowieskiej). Przypuszcza się, że nastąpiło to około 1594 r. Wszyscy autorzy, piszący o dziejach Puszczy Białowieskiej umiejscawiają dwór królewski na wzgórzu dzisiejszego Parku Pałacowego. Z miejscowych przekazów wynika natomiast, że wzniesiono go 2 km dalej na wschód pomiędzy dzisiejszą rzeczką Złotą a kościołem rzymskokatolickim tj. w dzielnicy Białowieży nazywanej Szpakowicze. Tutaj miała się znajdować siedziba strzelców. Taką lokalizację może potwierdzić obecny nurt rzeki Narewki, nad którą zbudowano młyn dworski. Najstarsi mieszkańcy Białowieży wspominają, że jeszcze za czasów carskich dolina rzeczna była bardzo zabagniona i podmokła, porośnięta głównie zaroślami wierzbowymi i olszowymi, a koryto rzeki miało liczne zakola. Z kolei bezimienna kiedyś rzeczka – dzisiaj Złota przepływająca przez Szpakowicze, była do lat 20 – tych XX wieku wartkim potokiem w którym łapano ryby.

Umiejscowienie dworu na terenie obecnego Parku Pałacowego nastąpiło w połowie XVIII wieku. Pobudował go August III Sas.

Cenne informacje zapisano w inwentarzu z 1696 r. Po raz pierwszy dowiadujemy się o Białowieży jako 25 – morgowym folwarku.

W 1710 r. Białowieżę dotknęła epidemia dżumy. Ci którym udało się uniknąć zarażenia , postanowili spalić swe domostwa oraz myśliwski dwór królewski (ocalał jedynie dzwon z cerkiewki). Mieszkańcy Białowieży, nazywanej wówczas Krysztapowo przeprowadzili się na nowe miejsce. O spalonej wsi przypomina prawosławny drewniany krzyż, który jest ustawiony przy Drodze Browskiej (wielokrotnie zmieniany). Według jednej z wersji krzyż ten oznaczał miejsce gdzie stała dawniej cerkiewka. Druga zaś mówi iż krzyż ten oznaczał koniec wsi.

W połowie XVIII w. August III Sas zbudował nowy pałacyk myśliwski, który znajdował się na wzgórzu w obecnym Parku Pałacowym. Pierwszy opis pałacu przedstawia inwentarz z 1773 r. ,,Pałac zbudowany z drewna, obity heblowanymi deskami mierzy 11 sążni długości i 5 szerokości. Wewnątrz znajdują się 4 pokoje, 3 kredensy, gabinet wybity płótnem i pomalowany . Sala (z posadzką),,. W 1784 r. podskarbi wielki litewski Stanisław Poniatowski dobudował do pałacu 2 oficyny – gościnną i kuchenną oraz budynek mieszkalny dla auditora leśnictwa. Inwentarz z 1796 r. dodaje do tego opisu jeszcze kancelarię łowiecką, młyn, psiarnię i skład na sieci.

27 września 1752 r. August III Sas urządził w Puszczy jedno z największych w jej historii polowań. Na pamiątkę tego wydarzenia opodal pałacu ustawiono obelisk z piaskowca (12 funtów wysokości), na którym wyryto w języku niemieckim i polskim nazwiska polującej świty oraz dane o ilości ubitej zwierzyny.

W latach 1765 – 1780 Białowieżą władał podskarbi nadworny litewski Antoni Tyzenhauz. Podzielił puszczę na 13 straży i stworzył oddzielny administracyjny zarząd. Lokalny nadzór nad Puszczą powierzył tzw. białowieskiemu leśniczemu, któremu do pensji wynoszącej około 1000 guldenów, dodał wieś Białowieżę liczącą w 1775 r. 20 dymów (domów mieszkalnych). Za panowania Tyenhauza powstała w Białowieży binduga (teren nad rzeką, gdzie składowano drewno do spławu i zbijano tratwy) na rzece Narewce, a sama rzeka przeszła pierwszą regulację koryta.

W tym samym czasie na obrzeżu Polany Białowieskiej działały 2 węglarnie. Jedna na uroczysku Horki (obok dzisiejszych Podolan – należy sądzić, że węglarze z Horek założyli wieś Podolany), a druga za Krzyżami. Ślady po nich przetrwały do dzisiaj.

W 1784 r. w dniach 30-31 sierpnia, na łowy do Białowieży przybył król Stanisław August Poniatowski. Było to ostatnie królewskie polowanie w Puszczy Białowieskiej.

Ze spisu z 1790 r. dowiadujemy się po raz pierwszy o nowych wsiach powstałych na Polanie Białowieskiej. Są to Stoczek i Podolany. Wsie te wymienia także inwentarz folwarku Białowieża sporządzony 1 czerwca 1796 r. Inwentarz z 1798 r. wymienia wsie budnickie Pogorzelce i Teremiski, związane administracyjnie z Białowieżą. Trzecia wieś budnicka – Budy została założona w drugiej połowie XIX wieku przez budników z uroczyska Szczekotowo.

W roku 1795 Puszcza Białowieska przechodzi we władanie carów rosyjskich. W pierwszych latach władania carskiego 40 tys. ha lasu przekazano w ręce prywatne. Białowieża na 50 lat zostaje oddana w dzierżawę Michałowi Kutuzowowi.

W okresie przejść wojsk napoleońskich w 1812 r. zostaje splądrowany pałac myśliwski Augusta III Sasa wraz z innymi budynkami w jego otoczeniu.

W 1845 r. u podnóża wzgórza na którym wznosił się niegdyś pałac Augusta III, zbudowano obszerny drewniany budynek dla rządowych gości. Głównym powodem budowy był przyjazd do Białowieży generała – gubernatora Mirkowicza z polecenia cara by przeprowadzić obławę na żubry.

W połowie XIX wieku przestała istnieć wieś Krysztapowo – zaczątek Białowieży. Mieszkające w niej 8 rodzin poprosiło starostę o przeniesienie ich do Stoczka z powodu słabej ziemi. Prośba została przyjęta i osadzono ich niedaleko dzisiejszego Zaułka Bartników.

W dniach 5-7 października 1860 r. Białowieża gości cara Aleksandra II, który przybył na polowanie. Przed jego przyjazdem wyremontowano zbudowany 15 lat wcześniej budynek rządowy, nadając mu wygląd pałacyku myśliwskiego. W bezpośrednim sąsiedztwie dokończono budować budynek który początkowo był przeznaczony dla miejscowego leśniczego. Na pamiątkę pierwszego pobytu cara w Puszczy, w połowie drogi do Hajnówki, ustawiono żeliwną statuę żubra odlaną w fabryce Ogariowa w Petersburgu.

W 1888 r. Puszcza Białowieska przechodzi w prywatne włości carskie. Od tej chwili Białowieża zaczyna przechodzić intensywny rozwój. Aleksander III podejmuje decyzję o rozpoczęciu budowy dużego pałacu myśliwskiego. Pod budowę wybrano miejsce, na którym wznosił się wcześniej dwór myśliwski królów. Początkowo planowano pałac połączyć z budynkiem zarządu Puszczy. Zamiary zostały zmienione i budynek zarządu wybudowano 2 km na wschód za Stoczkiem.

Pałac został zaprojektowany przez hrabiego Mikołaja de Rochefort. Budowa rozpoczęła się od założenia cegielni. Znajdowała się ona mniej więcej w miejscu zajmowanym dzisiaj przez budynki Zakładu Badania Ssaków. Najlepsze cegły wkładano do specjalnych skrzyń, do których później wlewano oliwę i trzymano w nich całą dobę. Tak przygotowaną cegłę używano do budowy ścian zewnętrznych. Do pomocy w budowie zgłosili się dobrowolnie mieszkańcy całej Białowieży, w tym kobiety i dzieci. Budowę rozpoczęto w 1889 r., a zakończono w sierpniu 1894 r.

Pałac, nie wliczając podziemi i pomieszczeń mieszkalnych na strychu, był dwukondygnacyjny. Ze wschodniej i zachodniej strony posiadał dużą i małą wieżę. Drewno użyte przy dekorowaniu poszczególnych sal i pokojów było ciemnego koloru, gotowano je przez dłuższy czas w wodzie, a potem suszono. Na ścianach znajdowały się fantastyczne leśne obrazki wykonane przez Zdzisława Jasieńskiego oraz plastyków z Akademii Petersburskiej. Do drzwi, okien, luster, stojących świeczników użyto polerowanego i specjalnie czernionego żelaza połączonego z brązem. Wszystkie parkiety zostały ułożone na cienkiej warstwie suchego piasku (w ten sposób wyeliminowano skrzypienie parkietu). Zastosowano wypalane ornamenty. W podziemiach znajdowały się składnice win przeróżnych gatunków, w zachodnim skrzydle mieściły się kuchnie.

W sąsiedztwie pałacu pobudowano szereg budowli tworzących niemal osiedle, a mianowicie:

Dom Świcki (Mysliwski) – z komfortowymi, oddzielnymi pomieszczeniami, wspólną salą bilardowa, wannami dla świty carskiej /spłonął w 1962r./
Dom Hofmarszałkowski – dla marszałków dworu /wybudowany w 1904 r. /
budynki kuchenne
pałacowa stajnia dla 40 koni
pralnia
stacja telefoniczna
elektrownia - /rozebrana w 1978 r. /
młyn elektryczny
dom dla obsługujących konie
dom nadzorcy pałacu
dom strzelców / wybudowany w 1904 /
drwalnie
chłodnie
garaże
piekarnia
domek dla preparowania zwierzyny leśnej, itp.

W 1895 r. ukończono zakładanie wokół pałacu około 50- cio hektarowego parku w stylu angielskim według projektu Waleriana Kronenberga. U podnóża pałacowego wzgórza, w zabagnionej dolinie rzeki Narewki, wykopano dwa stawy z wysepkami i przedzielono je groblą. Ziemia ze stawów została użyta do użyźnienia obejścia pałacowego z myślą o założeniu kwietników.

Na rzece wybudowano żelazną tamę systemu Puar'e dla regulowania poziomu wody i przepuszczania wiosną spławianego drewna.

W tym czasie w innej części Białowieży został założony drugi park o powierzchni 20 ha, także według projektu Kronenberga, okalający siedzibę Zarządu Apanażowanego Puszczy. Nazywany początkowo pułkowym, w okresie międzywojennym otrzymał nazwę Parku Dyrekcyjnego która jest zachowana do dzisiaj. Na tym terenie wybudowano 7 domów urzędniczych. W 1897 r. doprowadzono z Hajnówki do Białowieży kolej po której 27 sierpnia tegoż roku przejechał pierwszy pociąg, wiozący cara Mikołaja II z rodzina i ich gośćmi.
Stację urządzono z dużym przepychem. Przed przyjazdem cara i jego gości, dekorowano flagami i girlandami z zieleni oraz wyścielano dywanami. Budynki należące do stacji posiadały rzeźbione zdobienia. Pomalowane były na biało z jasnobłękitnym odcieniem. Piękno widoku uzupełniał klomb.

Od stacji położonej 150 sążni od pałacu, odchodziły dwie drogi, które prowadziły przez dwa drewniane mosty na prawy brzeg rzeki Narewka. Lewa kierowała się bezpośrednio do Parku Pałacowego, prawa łączyła się w pobliżu elektrowni i domu strzelców z ulicą wsi Stoczek. Zwykle pociągi które kursowały dwa razy na dobę, dojeżdżały do innej stacji, która była mniejsza, położona 2 km dalej na wschód od stacji carskiej /obecnie mieści się tutaj "Restauracja carska"/.

22 stycznia 1895 r. odbył się akt wyświecenia nowo zbudowanej murowanej z czerwonej cegły cerkwi p.w.św. Mikołaja Cudotwórcy, położonej w pobliżu pałacu. Car Aleksander III, 20 sierpnia 1894 r. osobiście wizytował budowę. Cerkiew postawiono na fundamencie z ciosanych kamieni. Ikonostas wykonano z chińskiej porcelany, którą car otrzymał w prezencie /obecnie jest to jedyny zabytek tego rodzaju w Polsce !/. Ostateczne prace ukończono w 1897 r., przed wizytą cara Mikołaja II w Białowieży. Starą drewnianą cerkiew rozebrano i przekazano do parafii prawoslawnej w Puchłach. Materiał został wykorzystany do budowy kaplicy cmentarnej w Trześciance.

U schyłku XIX wieku w Białowieży utworzono dwie dwuklasowe szkoły ludowe. Dziewczęta uczyły się w budynku w pobliżu cerkwi, chłopcy zaś na Zastawie. Oba budynki były drewniane na fundamencie kamiennym. Budynek szkoły spłonął w czasie I wojny światowej. W późniejszym czasie założono czteroklasową szkolę ludową w Szpakowiczach. Budynek szkolny zachował się do dzisiaj – mieszkają w nim Państwo Chorolscy. Nieduże szkoły tzw. gramoty istniały w tym cisze także na Pogorzelcach i Teremiskach.

Przed 1892 r. w Białowieży znajdowało się 107 gospodarstw: 42 na Stoczku, 32 na Zastawie, 28 w Podolanach i 5 w nowo powstałej wsi Krzyże. Zamieszkiwało je razem 600 osób. W drugiej połowie XIXw powstała także oddalona od Białowieży 9 wiorst /1 wiorsta = 1066,78 m/ osada Zwierzyniec /miejsce urodzenia pisarza Igora Newerlego/.

U schyłku XIX w wieś Stoczek mieściła się w obrębie wyznaczonym dzisiaj przez Zaułki Bartników i Osoczników. Przez Białowieżę przebiegała droga prowadząca do Świsłoczy. Z obu jej stron stały drewniane bramy. Przejazd kontrolowali chłopi, którzy dyżurowali na zmianę po jednej osobie w bramie. W okresie prac polowych obowiązek ten przejmowały kobiety.

W 1913 r. rozpoczęto urządzanie przyrodniczego muzeum puszczańskiego. Znajdowało się ono w osobnym budynku, położonym w pobliżu Zarządu Puszczy. Wystawiano w nim bogate zbiory ptaków i ssaków. Szczególnie imponująco przedstawiała się kolekcja zwierzyny łownej. Na oddzielnym stoisku prezentowano trzy wypchane okazy żubrów.

Pod koniec XIX i na początku XX wieku do Puszczy przybywali na polowania carów Aleksandra III i Mikołaja II wielcy książęta rosyjscy - Włodzimierz, Michał i Jerzy Aleksandrowiczowie, królewicz Mikołąj Grecki, książę Sachsen Altenburski. Po każdym dniu polowania, wieczorem przed pałacem odbywały się przeglądy upolowanej zwierzyny. Układano ją osobno, według gatunków. Całość przyozdabiano girlandami z liści dębowych. W momencie wyjścia cara i gości z pałacu rozlegały się dźwięki fanfar. Każda zwierzyna miała na swą cześć hymn.

Wybuch I wojny światowej zamknąl dla Białowieży okres rządów carskich. Pod naporem Niemców Rosjanie opuścili rejon Puszczy Białowieskiej w pierwszej połowie sierpnia 1915 r. Kozacy podpalali zabudowania. Na Stoczku ocalały one tylko na odcinku od obecnego Zaułka Osoczników do cerkwi. W Szpakowiczach ocalał jeden dom, w połowie spalona była Zastawa. Przed pastwą płomieni uchroniły się jedynie Podolany. Większość mieszkańców została zmuszona do ewakuacji w głąb Rosji. 7 sierpnia wyposażenie pałacu i innych obiektów rządowych zostało wagonami przewiezione do Moskwy. Wywożono także eksponaty z muzeum, które potem zostały umieszczone w pałacu ,,Nieskucznym,, w Moskwie. Wywieziono także obelisk żubra ze Zwierzyńca i popiersie Aleksandra II.

PRZYNALEŻNOŚĆ ADMINISTRACYJNA BIAŁOWIEŻY:

do końca XV w – województwo brzeskie
do 1520 r. - powiat bielski
w 1520 r. - Białowieża przechodzi do województwa podlaskiego /powiat kamieniecki/
w 1596 r. - powiat kamieniecki włączono do województwa brzeskiego
po rozbiorze Polski w 1795 r. - początkowo w guberni słonimskiej, później – litewskiej
od lipca 1802 r. do wybuchu I wojny światowej w guberni grodzieńskiej /powiat prużański/

W czasie I wojny światowej Białowieża poniosła duże straty. Niemal doszczętnie spłonęła Zastawa oraz częściowo Stoczek i Krzyże, podpalone przez wycofujących się Rosjan. Mieszkańcy zostali zmuszeni przez wojsko carskie do ewakuowania się w głąb Rosji. Niemcy, dokonujący w Puszczy olbrzymich wyrębów, założyli w Białowieży dwa tartaki i terpentyniarnię.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, w marcu 1919 roku utworzono powiat białowieski, z centrum administracyjnym w Białowieży. Przetrwał on do lipca 1922 roku.

W grudniu 1920 roku przeniesiono z Brześcia do Białowieży dyrekcję Lasów Państwowych. W rok później powstały zalążki Parku Narodowego. Zorganizowane w tym okresie prowizoryczne ambulatorium przekształciło się z czasem w "Kasę Chorych", która od 1928 roku dysponowała własnym budynkiem.

Powrotowi do Białowieży autochtonicznej ludności towarzyszył napływ mieszkańców najbiedniejszych regionów Polski, którzy znajdowali na tym terenie zatrudnienie w leśnictwie, handlu i usługach. Osiedliła się tu również spora grupa żołnierzy z armii generała Stanisława Bułak-Bałachowicza oraz z ukraińskich oddziałów Peremykina i Jakowlewa .

Na czas eksploatacji Puszczy (lata 1924-1929) w Białowieży umieściła swą siedzibę angielska firma "Century". W carskim pałacu urządzono apartamenty dla prezydenta RP Ignacego Mościckiego, który od 1930 roku organizował w Białowieży doroczne polowania reprezentacyjne; uczestniczyli w nich m. in. Hermann Goering, Heinrich Himmler, Miklos Horthy, Galeazzo Ciano i inne osobistości tego okresu.

W 1930 roku powstał Oddział Instytutu Badawczego Lasów Państwowych. Rok wcześniej otwarto Państwową Szkołę dla Leśniczych, która funkcjonowała do 1936 roku. Cały czas czynna była sukcesywnie rozbudowywana szkoła powszechna.

Życiu społeczno-kulturalnemu ton nadawały głównie organizacje i stowarzyszenia leśne. W 1934 roku Białowieża uzyskała połączenie autobusowe z Białymstokiem i Prużaną, co podziałało stymulująco na ruch turystyczny.
W 1939 roku miejscowość zamieszkiwało 9 tysięcy osób, cała gmina białowieska liczyła zaś 12 tysięcy mieszkańców. Na krótko przed wybuchem II wojny światowej w Białowieży urządzono szpital wojenny nr 502. Od połowy października 1939 roku do 22 czerwca 1941 roku Białowieża znajdowała się w składzie Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (obwód brzeski). Mieszkańcy zostali uznani odgórnie za obywateli państwa radzieckiego. W lutym 1940 roku przeprowadzono akcję wywózki w głąb ZSRR licznej grupy przedstawicieli polskiej administracji leśnej oraz członków ich rodzin. Pod koniec rządów radzieckich przystąpiono do prac przy budowie kolei z Prużany do Białowieży oraz lotniska wojskowego na polach wsi Stoczek. Obydwie inwestycje przerwała napaść Niemiec na ZSRR. Wojska hitlerowskie zajęły Białowieżę pod koniec czerwca 1941 roku. Do Amtskommissariatu białowieskiego włączono ponad sto okolicznych miejscowości. Masowe egzekucje mieszkańców Białowieży i okolic rozpoczęły się już w 1941 roku. Straciło w nich życie około tysiąca osób.

Białowieżę spod okupacji hitlerowskiej wyzwoliły 17 lipca 1944 roku oddziały 65 armii generała Pawła Batowa. W przeddzień oddział węgierski, osłaniający wycofywanie się wojsk niemieckich, niemal doszczętnie spalił najstarszą część Zastawy. W tym samym czasie podpalony został także pałac carski; jego ruiny rozebrano w latach 1960-1962.

19 sierpnia 1944 roku utworzono pierwszy zalążek władzy polskiej - Miejską Radę Narodową, przekształconą pod koniec tego samego roku w Gminną Radę Narodową. Powołano milicję obywatelską. We wrześniu 1944 roku otwarto 7-klasową szkołę powszechną. Rozpoczęła pracę ekspozytura Dyrekcji Lasów Państwowych w Białymstoku, przekształcona w 1950 roku w Rejon Lasów Państwowych w Białowieży (zlikwidowany w 1959 roku) oraz dwa nadleśnictwa. W czerwcu 1946 roku uruchomiono zniszczoną przez Niemców kolej.

W roku 1947 restytuowano Białowieski Park Narodowy, który objął jednocześnie pieczę nad odradzającym się ruchem turystycznym. Wznowił pracę Oddział Instytutu Badawczego Leśnictwa (obecnie Zakład Lasów Naturalnych IBL). Na początku lat 50-tych utworzono zalążki dwóch kolejnych placówek naukowych - Zakładu Badania Ssaków PAN i Białowieskiej Stacji Geobotanicznej Uniwersytetu Warszawskiego. Zaczęły funkcjonować także schroniska szkolne i turystyczne, gospoda Gminnej Spółdzielni "SCh", przedszkole.

W połowie roku 1949 powołano do życia bibliotekę gminną, a w następnym roku otwarto kino "Żubr" - pierwszą tego typu placówkę wiejską na Białostocczyźnie. W 1950 roku otworzył podwoje również Państwowy Dom Dziecka. Na bazie zorganizowanych w latach 40-tych kursów dla robotników leśnych i leśniczych, utworzono w 1951 roku Technikum Leśne, kształcące leśników głównie dla potrzeb północno-wschodniej Polski - obecnie Zespół Szkół Leśnych im. Leśników Polskich.
W roku 1957, na miejscu przedwojennej terpentyniarni, powstał białowieski oddział Zakładu Produkcji Leśnej "Las" w Hajnówce. Uruchomiony został zakład dziewiarski hajnowskiej Spółdzielni Inwalidów "Postęp" (zlikwidowany w 1992 roku). Poczynając od roku 1965 środowisko białostockich plastyków zaczęło urządzać w Białowieży doroczne plenery malarskie, najpierw ogólnopolskie, a następnie międzynarodowe. Od 1998 roku organizowane są także plenery malarsko-rzeźbiarskie dla twórców niepełnosprawnych. Ponadto urządza się tu okazjonalne spotkania twórcze: malarskie, poetyckie, fotograficzne, reporterskie. W 1977 i 1979 roku odbyły się dwie edycje Ogólnopolskiego Festiwalu Słuchowisk i Reportaży Radiowych, a w 2002 roku I Międzynarodowy Festiwal Przyrody "Mikrosfera", który w następnych latach zamienił się w Festiwal Przyrody „Żubrowisko”. W 2002 roku Zarząd Oddziału PTTK rozpoczął organizowanie Festynów Miodowych, a w rok później Centrum Promocji Regionu Fundacji „Muzyka Cerkiewna” – Białowieskich Integracyjnych Spotkań Artystycznych „Peretocze” oraz - od 2006 roku - „Białowieskich Spotkań z Arią”. W latach 1966-1972 w Białowieży działało Regionalne Białoruskie Muzeum Etnograficzne, restytuowane obecnie w Hajnówce.

W roku 1968 oddano do użytku część hotelową, następnie restauracyjną, budowanego od połowy lat 60-tych kompleksu turystycznego „Iwa”. Do jednego z jego skrzydeł przeprowadziło się w 1972 roku Muzeum Przyrodniczo-Leśne Białowieskiego Parku Narodowego. W ostatnich latach XX wieku rozpoczęto generalną przebudowę i modernizację tego zespołu budynków, którą ukończono na początku XXI wieku. W nowym kompleksie, oprócz hotelu i restauracji „Parkowa”, znajdują się pomieszczenia dyrekcji i administracji Parku Narodowego. Powstała też duża sala audiowizualna, wybudowano wieżę widokową i całkowicie zmieniono wystawę muzealną.

W 1968 roku przekazano do użytkowania nowy gmach Technikum Leśnego, a w dziewięć lat później jego internat.

W 1976 roku w Białowieży utworzono Oddział PTTK, który przejął działające dotychczas Biuro Obsługi Ruchu Turystycznego PTTK.W tym samym roku oddano do użytku nowy dworzec PKP Białowieża-Pałac, który w związku z likwidacją połączenia kolejowego w 1994 roku został zamknięty, a w grudniu 2006 roku całkowicie rozebrany. Jesienią 1978 roku młodzież białoruska i ukraińska z południowej Białostocczyzny rozpoczęła wznoszenie własnymi siłami skansenu budownictwa podlaskiego.

W 1979 roku Rada Państwa PRL uhonorowała Białowieżę Krzyżem Walecznych za zasługi w walce z okupantem hitlerowskim, pomoc udzielaną partyzantom oraz umacnianie władzy ludowej.

Od grudnia 1984 roku Białowieża posiada stałą linię autobusową łączącą ją z Hajnówką, Bielskiem Podlaskim i Białymstokiem. W czerwcu 1986 roku uruchomiono drugą linię, prowadzącą przez puszczańskie wsie Pogorzelce, Teremiski i Budy. Wprowadzenie komunikacji autobusowej przyczyniło się do umniejszenia roli połączenia kolejowego i w konsekwencji jego likwidacji z końcem maja 1994 roku.

W czerwcu 1988 roku zorganizowano pierwszą imprezę folklorystyczno-muzyczną pn. "Noc Kupały", która kontynuowana jest do dzisiaj. Organizowana w pierwszą sobotę lipca, ściąga w tym czasie do Białowieży ogromną rzeszę turystów tudzież miłośników folkloru, pieśni i muzyki białoruskiej. W 1989 roku otwarto Dom Pomocy Społecznej „Rokitnik”, a szkoła podstawowa otrzymała nowy, dwupiętrowy budynek dydaktyczny.

Uchwałą z 20 lipca 1990 roku Rada Gminy nadała Białowieży herb. W dwa lata później gmina Białowieża wspólnie z gminami Hajnówka, Narewka, Dubicze Cerkiewne - utworzyła Związek Gmin Puszczy Białowieskiej, z siedzibą w Białowieży. W 1996 roku w jego miejsce powołano Stowarzyszenie Gmin Puszczy Białowieskiej, z siedzibą w Hajnówce. Do Stowarzyszenia dołączyły: miasto i powiat Hajnówka oraz gminy Narew, Kleszczele, Czeremcha, Czyże. W połowie grudnia 2002 roku powstało Stowarzyszenie Samorządów Euroregionu „Puszcza Białowieska”.

Na przełomie XX i XXI wieku wybudowano w Białowieży kilka nowoczesnych hoteli, z zapleczem restauracyjnym, salami konferencyjnymi i różnego rodzaju usługami. W latach 90-tych powstało kilkadziesiąt kwater agroturystycznych. Rozwinęła się także sieć sklepów prywatnych i usług turystycznych. Doskonałe warunki noclegowo-żywieniowe oraz niepowtarzalny urok Puszczy Białowieskiej sprawiają, że w miejscowości corocznie organizuje się kilkadziesiąt różnych narad, konferencji i sympozjów, w tym również międzynarodowych.

Białowieża jest dzisiaj znanym ośrodkiem turystycznym, naukowym oraz dydaktycznym. Rocznie odwiedza ją ponad 110 000 turystów, w tym blisko 10 000 z zagranicy. Białowieżę na koniec 2002 roku zamieszkiwało 2356 osób, gminę białowieską zaś 2905 osób. (oprac. Piotr Bajko - materiały pochodzą ze strony Encyklopedii Puszczy Białowieskiej)